TUNCELİ BÖLGESİNDE KAYDA ALINMAMIŞ TURNA SEMAHI, KIRKLAR SEMAHI VE ANLAMI, SAZIN ANLATIM İFADESİ
SÜLEYMAN YILDIZ
ÖZET
1992 yılında İstanbul Teknik Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Güzel Sanatlar Ana Sanat Dalı Musiki Ana Sanat Dalı Türk Halk Musikisi Alanında yürütülen yüksek lisans tezi için Tunceli’de yaptığım araştırmada üç Kırklar semahı, bir Hubyar semahı, bir Turna semahı tespit edilmiştir. Sözü edilen çalışmaya, Tunceli Cem’lerinde Semahların İncelenmesi adlı Yüksek Lisans Tezinde yer verilmiştir. Daha sonraki yıllarda yapılan araştırmalarda ise Tunceli bölgesinde Maraş Semahı ve Kırklar Semahı adlı iki semah daha tespit edilmiş, notaları ekte sunulmuştur.
CEM
Cemin sözcük anlamı toplanma, topluluk demektir. Hak Muhammed Ali yoluna gireceklerin edep erkânı öğrenme toplantılarıdır.[1] Alevilerde ve Bektaşilerde cinsiyet ayrımı yapmadan Hakk’ı, cem meclisine davet ederek, yüz yüze gönül gönüle birlikte ibadet etme hâlidir. Cem evine diri varılır, ölü varılmaz. [2] Özetle “Alevi ibadetinin adı” cemdir. Cem diye bilinen Alevi ibadetlerinde amaç gönülleri birleştirerek, Hakk’ın birliğine erişmektir.[3] Cemin tören veya ayin diye telaffuz edilmesi doğru değildir. Ceme, cana kıyanlar, hak yiyenler, hırsızlık yapanlar, zina edenler, ırza geçenler giremezler. Gerçek ceme, bir kadın ancak yetişkin oğlu, kardeşi, eşi veya babası ile girebilir, tek başına giremez.[4]
ALEVİLERDE SAZ VE SAZIN ANLAMI
Alevi ve Bektaşilerde Cem ibadeti bağlama sazı ile yapılır. Saza telli Kur’an denir ve evin en yüksek yerine asılır. Saz temiz ellerle çalınır.
Alevilerde saza telli kuran denmesi de şu sözlerle ifade edilir:
- Hz. Muhammed kendini ilmin şehri, Ali’yi de kapısı diye tanımlamıştır. Buna göre sazın teknesi ilmin şehri Hz.Muhammed’i, sazın kapağı da ilin kapısı Ali’yi simgeler.
- Sazın kolu Hakk’a giden yoldur, Elif’tir.
- Üç sıra teli Allah, Muhammed ve Ali’yi simgeler.
- Yedi teli yedileri simgeler.
- 12 Perdesi 12 İmamı simgeler.
- Karar perdesi şah perdesi olup, diğer perdeler de şah perdesine giden evre ve aşamalardır.
- Sazda iki eşik vardır, biri doğmak diğeri ise ölmek kapısıdır.
- Mi perdesi hüseyni perdesidir,-. Hz. Hüseyin’i simgeler.
- Kılıfına Ali bezi denir.
- Sazla çalınıp söylenen deyişler, semahlar ve nefesler Kur’anın sureleri ile eş anlam taşıdığından ve bunlar saz ile çalınıp söylendiğinden dolayı Alevilerde saza telli Kur’an denir. [5]
CEMDE 12 HİZMET ERLERİ
1.Pir (Muhammed Ali soyu neslinden olan kişi),
2.Rahber (Rehber de aynı soydan olması gerekirken yozlaşmıştır),
3.Zakir (Saz ve sesiyle cem ezgilerini seslendiren kişi),
4.Gözcü (Cemde olumsuzluk olmasın diye cemi gözeten kişi),
5.Süpürgeci Cem meydanına süpürge çalan hizmetli),
6.Çerağcı ( Çerağ, mum yakan hizmetli),
7.Sakacı (Su dağıtan hizmetli),
8.Lokmacı-Kurbancı (Kurban kesen ve lokma dağıtan görevli),
9.İbrikçi (El yıkama suyu görevlisi),
10.Pervane (Cem evi dışında denetim yapar),
11.Peyikçi(Cem haberi veren görevli),
12.Kapıcı olmak üzere 12 hizmet eri vardır. Bunların her biri Cem esnasında kendi görevini icra ederek cemde sulhu sağlarlar. .
SEMAH
Sam ve sim kökünden türemiş semah; Arapça kökenli bir kelimedir. Söz söyleme ve Alevilerde göğe uçmak anlamına gelir. Birçok kişi Semahı on iki hizmetten biri olarak tanımlasa da bu doğru bir kavram değildir. Eğer cemde semah söyleme bölümü diye bir bölüm olmuş olsaydı, Duvaz-ı İmamların da bu söyleme göre bir bölüm teşkil etmeleri gerekirdi. Buna göre yukarıda sıralanan hizmetlerin haricinde, Semah ayrı bir hizmet olmayıp, zakirin sırayla icra ettiği cemin ezgiler bütünlüğü içinde yer alırlar ki, bu da cemde ayrı bir bölüm olmadığını gösterir. . Böylece cemde önce ceme hazırlık niteliğinde sırasıyla deyişler, nefesler söylenebilir. Cem başlarken de Duvaz-ı İmamlar, Semah, Miraçlama ve Mersiyeler söylenir ve aralarında da dualar okunur.
Alevi geleneğinde saz ile söz, büyük öneme sahip olduğu gibi, sazsız cem yapmak mümkün değildir. Genellikle söylenen sözler ve ezgiler nasihat, felsefi, inançsal Tanrısal ve yol göstericidir. [6]
Alevi törenlerinin hangisinde olursa olsun, katılanların belirli kurallar içerisinde uyguladıkları davranışlardan biri de semahlardır. Türkiyenin kimi bölgelerine göre samah, zamah, semah, semağ biçimini alan bu sözcüğün aslı semadır. Semahlar topluluk, yer şehir ve bazı hayvan adları ile de anılırlar. Cemde yapılması gereken hizmetler bu sıraya göre yapılır. Bu Cemlerde Hakk’a uçmak anlamına gelen semahlar ise şu isimleri alırlar.
- Kırklar Semahı: İsmini Kırklar’dan alan bu semah Anadolu’da en yaygın olanıdır. Kırklar Semahı kadın ve erkekli dönülür. Ağırlama, yürütme, yeldirme ve pervane bölümü olmak üzere dört bölümden oluşur. Ancak ağırlama ve yürütme bölümünü bir sayıp semahın üç bölümden oluştuğunu söyleyenlerde vardır. Bölümleri unutulan semahlar haricinde bütün semahları üç veya dört bölümlüdür denilebilir. Her bölümde usul değişikliği ve temponun artması mümkündür. Tek bölüm olan semahlar diğer bölümleri unutulan semahlardır. Bu tek bölüm yavaştan hızlıya doğru üç bölüm olarak gerçekleştirilir. Tunceli’de semahlar zakirin hele yürü, soldan yürü, sağa kanatlanın, eğlen dur gibi komutları ile dönülmektedir.
2.Turna Semahı (Turnanın Alevi Cemindeki Yeri ve Önemi)
Alevilere göre, Hz. Fatıma cennetten geldiğinde beraberinde koyun, alabalık, ceylan ve turna getirmiş. Bunlar, insanlar tarafından sevilen ve değer verilen hayvanlar olmuştur. Bunlardan koyun kurban ediliyor. Alabalıklar ve turnalar semah gittikleri için ceylanla birlikte kutsallar arasında yer almaktadır. Anadolu başta olmak üzere, dünyanın birçok yerinde turnalar bereket, mutluluk, uğur ve refahın simgesi olarak kutsal sayılmış, dürüstlüğün, vefa ve sadakatin, bereket, sabır, sevgi ve özgürlüğün simgesi olmuş, sılaya haber götüren mübarek bir kuş olarak kabul görmüştür.
Turna Kelimesinin Etimolojik Analizi
Turna, turn, kökünden türeyen bir sözcük olup, gökte uzun uçuşlarla turlamak ve dairesel dönmekten gelir. Turna tek eşli otçul ve etçil bir kuş olmakla birlikte, bir çok inanç ve mitolojide yer alır.
Genelde sulak yerlerde yaşayan turnalar, leylekler ve flamingolarla fiziksel benzerlikler gösterir. Flamingolara da allı turna denilmektedir. Dünyada yaşadığı ifade edilen 15 turna türünden ikisinin Türkiye’de olduğu söylenmektedir. Turnalar en uzun mesafe uçan kuşlar olarak bilinir. Turnaların dişisini erkeğinden ayırmak oldukça zordur. Turna, tek eşli ve en sadık kuş türüdür. Eşi ölen turnanın, kendini suya atarak öldürdüğü söylenir.
Aynaklar, Mısırda Tanrı Toth’un simgesi olduğu gibi, başka inanç ve coğrafyalarda ise başka isimlerle karşımıza çıkıyor. Turnaların, baharda yaptıkları kur ve danslar, insanlığın kültür dünyasında bir çok oyun ve ritüellerde yer aldığı gibi, musikilerinde bile yer bulmuş ve konu olmuşlardır. Turnaların dönme hareketleri Anadolu geleneğine öylesine yerleşmiş ki, şiirlere konu olmuş, turna semahı, turna halayı veya turna barı adıyla anılan söz ve müzikli ezgilere dönüşmüş, yerel folklorun âdeta bir parçası hâline gelmiştir. Mısırda tanrı Toth’un simgesi olan aynak kuşu, Anadolu’da Toth’un İdrise dönüşmesi ile Telli Turnaya dönüşmüştür. Turna kelimesi bazı coğrafyalarda kuğuya, ,flamingoya da denk gelmektedir. Eski Mısır’da kutsal kuşların başında adı üstünde aynak ibiş kuşu geliyor. Bu kuşlar Anadolu’da yaşayan kel aylak kuşları ile akrabadırlar. [7]
TURNA SEMAHI
Alevilerde en çok bilinen semahlardandır. Her yörede aynı isim ile adlandırılmasına rağmen söz, ,usul ve müzik unsuru açısından benzerlik göstermemektedir. Turna semahı bazı Alevilere göre İdris peygamberi anlatır, sembolize eder. Turna sesi ise Ali avazı diye ifade edilir. Turnanın göğsü sazın teknesine benzetildiğinden, saza telli turna denildiği gibi ,turnaya da bu nedenle telli turna denildiği söylenmektedir.
Hazreti şahın avazı turna derler bir kuştadır
Asası Nil deryasında, hırkası bir derviştedir.
Sözlerinde olduğu gibi turna deyişlere de konu olmuş, Pir Sultan da Asası Nil deryasında demekle İdris’in Mısırda olduğunu ifade etmektedir.
İdris Peygamber; Eski Mısırlıların Toht olarak bildiği, Yunanlıların Hermes dedikleri, Zerdüştlerin Hürmüz dedikleri kişi. Anadolu’da İdris ile İlyas olarak karşımıza çıkıyor. Eski Mısırda kullanılan Herkes kelimesi ermiş anlamına geldiği gibi, Türkçede de ermiş anlamına gelmektedir ki bu Alevilerde Hızır’ı ifade eder.
Turna Adının Bazı Lisan ve Dillerde Telaffuzu:
Özellikle Türkçe dil ve lehçelerde turna kelimesi benzerlikler gösterir. Azeri Türkçesinde durna, Başkir Türkçesinde torna, Kazak Türkçesinde tırna, Kırgız Türkçesinde turna, Özbek Türkçesinde torma, Türkmen Türkçesinde durna, Uygur Türkçesinde turna geçmektedir.
Danimarkalılar ve Norveçliler turnaya dırane, İzlandalılar trana diyor. Çinliler ise hao diyorlar.
Erzurum barlarından dördüncüsünde turna vardır. Bu oyunu bir kadın ve bir erkek olmak üzere sadece iki kişi oynar ve bunlar bir çift turnayı simgeler. Turna barı, düğünlerde kadınlar tarafından da oynana gelmiştir. Yunan Girit adasında Homeros destanlarında da buna benzer örnek mevcuttur.
TURNANIN ALEVİ CEMİ VE SEMAHINDAKİ YERİ
Ali Ulvi Baba’ya göre, cami şeriat kapısı, cem ise tarikat kapısıdır, tarikat meydanıdır. Cem gülbangi Muhammedi çekilen Ali meydanıdır.
Alevilere göre ise cem, Allah’ın ismi sıfatının zikredildiği, ibadet etmeleri için çağırdıkları birlik ibadetidir. Ceme hırsız, arsız, katil, ırz düşmanı, zina eden giremez. Cemlerde Hakk, Muhammed Ali ve On İki İmam ziktredilir. Deyişler, nefesler,duvazı imamlar ve semahlar söylenir.
Semah, Alevi ve Bektaşilerin dünyadaki bütün günahlardan arınarak tanrıya kavuşmaları için gönülden temizlenerek ruhen maneviyata ,uçtukları andır. Turna Semahı, söz unsuru açısından turna adının geçtiği sözlerden oluşur. Semaha gidenler ise turna misali süzülerek semah dönerler.
Âşık Daimi’nin söylediği Erzincan Turna Semahının ve Tunceli Turna Semahının birer kublesinde bile turnanın nasıl anlatıldığını görmek mümkündür.[8]
Gitme turnam gitme nerden gelirsin
Sen nazlı canana benzersin durnam
Her bakışta beni mecnun edersin
Gönülde mihmana benzersin durnam[9]
TUNCELİ OVACIK TURNA SEMAHI
Durnamın kanadı göğen
Gel bizim yerleri beğen
Namert olsun seni döğen
x
Durnam handan gelirsin
Hangi diyarda kalırsın
Hangi bağın gülüsün
Hangi bahçenin bülbülüsün
Al durnam al durnam
kanatlarını sal durnam
Eğlen size bir haber[10]
Turna nazlı canandan Ali’den gönüllere haber getiren ve Aliye ahval götürendir.
Tarikat Cemi, Görgü Cemi, Öğreti Cemi, Kırklar Cemi, Abdal Musa Cemi, Hızır Cemi vb. cemler bulunmaktadır. Turna Cemi cemi adında cem bulunmamaktadır. Bu Cemlerden her hangi birinde semaha kalkan veya semah giden kişiye turna denir. Semah sözlerinin turnayı işlemesi ve semah gidenlerin turnayı taklit ederek dönmeleri, Turna Semahı adını alıyor. Semah dönenlerin ve ceme girenlerin turna kadar temiz, günahsız ve sadakatli olması gerekir. Alevi semahları, Kırklar Semahı, Turna Semahı, Hubyar Semahı, Tahtacı Semahı, Hızır Semahı, Kırat Semahı, ,Bozok Semahı gibi değişik isimlerle anılmaktadır.
Alevi ve Bektaşi kültüründe Turna avazı Ali avazı olarak dillendirilir. Cemde gidilen semahlardaki hareketler ağırlama, yürütme ve pervane bölümünde değişkenlik gösterir. Yani ağırlama bölümünde semah gidenler ağır bir şekilde yerinde sayarken, yürütme bölümünde yürümek ile koşmak arası bir tempo ile yürünür. Pervane bölümünde ise,usulün değişmesi ile tempolu hareketlerle dönerek coşar adım turna hareketleri ile ilerlerler. Bir çok yöremizde olmasa bile Tunceli bölgemizdeki cemlerde semah gidenler, zakirin verdiği sağa kanatlanın, yeri durnam,veya eylen durnam şeklindeki komutu ile hareket ederler. Cemde semah giden canlar, turnaların gökyüzündeki hareketlerini yansıtan figürlerle semah dönerek Hakk’a ulaşırlar. Turna semahına turna kuşunun figürleri ile girilir ve bir turna misali uçarcasına dönülür.
Yemen ellerinden beri gelirken
Turnalar Ali’yi görmediniz mi
Havanın yüzünde semah dönerken
Turnalar Ali’yi görmediniz mi
Turna bu sözlerden anlaşıldığı gibi, habercidir, Hz.Ali’den cemdeki canlara haber götürüp getiren kutsal bir elçidir.
3.Kırat Semahı: Alevilerde üç kutsal at vardır.
1-KIRAT: Hz.Ali’nin atı
2-DORU AT: Sır’ı Evliya Düzgün Baba’nın atı
3-BOZ AT: Hz. Hızır’ın atı olduğuna inanılan attır ki, at adına da bu inançta semah dönülüyor.
Alevilerde ceylan, koyun, turna ve balık, Hz. Fatıma’nın cennetten birlikte getirdiğine inanılan kutsal hayvanlardır. Bunlardan turna ve balığın Cuma gecesi semah gittiklerine inanılır. Ceylana dokunulmaz, koyun ise kurban edilir. Alevilerin geleneksel inançlarında atın da büyük önemi vardır. At da kutsallar arasında yer alır. Alevilerde KIR AT, DORU AT ve BOZ AT olmak üzere üç çeşit at vardır. Bunlar sırasıyla
1-Kır At: Hz.Ali’nin atı
2-Doru At: Sır’ı Evliya Düzgün Baba’nın atı
3-Boz At: Hz. Hızır’ın atı . Bu atların üçüde kutsallar arasında yer alıyor ki, adına semah dönülüyor.
4. Hızır Semahı: Hızır darda olanların carına yetişen olağanüstü güce sahip her kese görünmeyen kutsal ve nur yüze sahip torbası olan kişidir. Alevilerde Hz. Hızır adına hem semah dönülür hem de cem yapılır.
5-Hubyar Semahı : Güzel Cemal, Nur Cemal Semahı
6. Yer İsmi Alan Semahlar: Maraş Semahı, Koyun Semahı, Tahtacı Semahı, Trakya Semahı, Kısas Semahı, Afyon Semahı, Rodos Semahı gibi isimlerle anılmaktadırlar.
MARAŞ SEMAHI: Tunceli/Hozat/Bargini köyünde Seydali Aktepe’den 1995’te derlediğimiz bir semahtır. 4/4 lük usul yapısı ile başlayan semah Pervane bölümündeki usul değişikliği ile 6/8 usul yapısına geçerek hızlanır. Donanımına Si bemol 2 alarak bazen Si natürele dönerek seyreder ve biter. Bu semahın Maraş Semahı olarak adlandırılmasında iki olasılık akla gelmektedir. Birincisi, Bargini köyünden Maraş’a giden pirlerin orada öğrenmesidir. İkinci ise Maraş’tan Bargini’ye gelen pirlerden öğrenilmesidir. [11]
KAYNAKÇA:
[1] )Muharrem Naci Orhan Dede Malatya Arguvan (Süleyman Yıldız, Yüksek Lisans tezi, s.3.
[2] )Kâzım Mansuroğlu ,Süleyman Yıldız Tunceli Cemlerinde Semahların incelenmesi, s.3.
[3] )Ahmet Yurt açıklaması. Süleyman Yıldız,Tunceli Cemlerinde Semahların İncelenmesi, s.3.
[4] Süleyman Yıldız araştırmalarından aktarılmıştır.
[5] Nejat Birdoğan (Anadolu Gizli Kültürü Alevilik Kitabı ve Süleyman Yıldız araştırmalarından .
[6] Süleyman Yıldız araştırmalarından.
[7] Ansiklopedik bilgilerden aktarılmıştır.
[8] Ali Ulvi Baba anlatı ve bilgilerinden aktarılmıştır.
[9] Aşık Daimiden alınan Erzin dolaylarından bir semah sözü
[10] .Tunceli Ovacık Koyungölü köyünde Süleyman Yıldız’ın Mustafa ve Zeynel Batar’dan derlediği semah.
[11] .Süleyman Yıldız’ın araştırmalarından aktarılmıştır.
MARAŞ SEMAHI
GEL BENİM DERDİME BİR DERMAN EYLE
ALEMLER DERDİNE DERMAN OLAN ŞAH
ÖZÜNÜN HÜKMÜYLE BİR FERMAN EYLE
ÂLEMLER HÜKMÜYLE FERMAN OLAN SAH
HÜDEY HÜDEY HÜDEY DERMAN OLAN SAH-(2)
SEYRANGAHI İMİŞ ARŞI YÜCESİ
DÜLDÜL İMİŞ KANBERİNİN HOCASI
SERVER MUHAMMEDIN MIHRAÇ GECESI
YEDINCI KAT ARSTAARSLAN OLAN SAH
HÜDEY HÜDEY HÜDEY ARSLAN OLAN SAH
BİNBİR İSMİ VARDIR BİR İSMİ ALİ
HAK SANA DEMIS BEKTASSIN VELİ
SENSİN BU CİHANIN AHÎR EVVELİ
18 BIN ÂLEME SULTAN OLANSIN
HÜDEY HÜDEY HÜDEY SULTAN OLANSIN
PIR SULTAN ABDALIM KALU BELİYE
SOFRASI MEYDANDA BEKTAS VELİYE
BIR ISMI MUHAMMED BIRIALIYE
ALIYOL HAYDARA BENZETTIM SENİ
Pervane Bölümü
BENA MI FANİDİR DÜNYANIN CENNETİ
ALT ÜST OLMUS YOLU TEZIZ KIYMETİ
DILE DESTAN OLMUS ALININ ZİYNETİ
YANDIK ASIR YANDIK SENIN ELINDEN
YANDIK ZAMAN YANDIK SENIN ELİNDEN
HEY DOST HEY DOST HEY DOST PIR ASKINA
HEY DOST HEY DOST HEY DOST YARDIM ET DÜSKÜNE
BİNBİR DONDAN GELİR ALİ’NIN RENGİ
CİHANDA BULUNMAZ EMSALI DENGİ
MÜRŞİDİ KAMİLLER VERİR GÜLBENGİ
YANDIK ASIR YANDIK SENİN ELİNDEN
ŞAH HATAYIM DERKİ SEYTAN NE YAPAR
KENDINI BİLMEYEN ŞEYTANA TAPAR
GAMI GASAVETİ YOLUNA ATAR
YANDIK ZAMAN YANDIK SENİN ELİNDEN
YANDIK ASIR YANDIK SENİN ELİNDEN
HEY DOST HEY DOST HEY DOST PIR AŞKINA
HEY DOST HEY DOST HEY DOST YARDIM ET DÜŞKÜNE
KIRKLAR SEMAHI
KALKSIN KALKSIN SEMAHA KALSIN
TALİP OLAN SEMAHA KALKSIN
GELİN EY NAZLI EY CANLAR
ALİYEL MÜRTEZA HAYDAR
BÜTÜN DEVİR BUNU SÖYLER
BUGÜN DEVRANI SULTANDIR
YÖRÜ YÖRÜ SOLDAN YÖRÜ
KERVAN GİTTİ KALMAN GERİ
DEHEM GELDİ DEHEM GELDİ
ALİ ABA ŞAHA GELDİ
ŞAHA GELDİ ŞARIMIZA
BUGÜN BAYRAMDIR BİZE
EĞDİM GÜLÜN DALINI
KOPARMIŞ YAPRAĞINI
ARADA BİR YÜZÜM SÜRSEM
ŞAH HÜSEYİN TOPRAĞINI
YENİDEN CEVROLDU CEFA
MÜMİNE İMAN GELDİ
PİR İLE HAKKA VARILMAZ
ALİ GEREK YOL OĞLUNA
ARI GEZER HER ÇİÇEKTEN
BALI GEREK YOL OĞLUNA
DERYALARDA GEZER KAYIK
KİMİ SERHOŞ KİMİ AYIK
BAHÇEMDEKİ KÜÇÜK LAYIK
GÜLÜ GEREK YOLOĞLUNA
Pervane Bölümü
SAĞA KANATLANIN HALLAH HALLAH*
ÇEKİP BİZİ BU DERYA’YA
GETİRENİN DEMİNE HÜ
İKİ GÖNÜL BİRLİĞİNE
YETTİRENİN DEMİNE HÜ
KUDRETTEN GİYMİŞ DONUNU
HÜNKÂRA DÖNMÜŞ YÖNÜNÜ
KALBİNDE KUDRET KİNİNİ
SİLDİRENİN DEMİNE HÜ
BUDUR HATAYI DEMEĞİ
ZAY OLMAZ MÜMİN EMEĞİ
GELDİ KIRKLARIN YEMEĞİ
YEDİRENİN DEMİNE HÜ.
