MEHMET GALİK
ZAMANA BAĞLI İBADET VE KUTSAL GÜNLERİMİZ
GAĞAN KUTLAMASI
Gağan kutlaması, Aralık ayının son 3 gününde yapılır. Bu kutlama genelde eğlence ve hoş zaman geçirme şeklinde olur. Aralık ayının bitimine 3 gün kala evin içinde su dökülmez, odun kırılmaz. Suyun dökülmesi durumunda yeni yılda sık sık sütün döküleceğine inanılır. Odun kırıldığında, hayvanların ayağının kırılacağına inanılır. Bu üç gün içinde dileyen uygun bulduğu günlerde en çok 3 gün oruç tutar.
Gençler genelde son gün davul zurna ile kal (dede) oynatarak yağ ve un toplar. Bunlarla geleneksel zervet yemeği yapılır. Hep birlikte yılbaşı kutlanır. Aileler yılbaşı gecesi yemek olarak zervet hazırlar. Zervet hamuruna iki farklı ağaç parçası konur. Bunlardan biri ailenin hayvan varlığını, diğeri tarımı temsil eder. Yemek sırasında hayvanı temsil eden ağaç dalını bulan o yılki hayvanların, tarımı temsil eden dalı bulan da o yılki tarım ürünlerinin sahibi kabul ediliyordu. Ağaç parçasını bulan, ailenin en şanslı üyesi sayılır.
Akşamdan büyüklerin görevlendirdiği biri şafak sökerken dereden veya evin yakınındaki çeşmeden su getirir, herkes yataktayken aile üyelerinin üzerine ve ahıra serper. Taze suyun bereket, bolluk ve sağlık getireceğine inanılır. O sabah, sobayı yakan külü boşaltır, ev yolunun sağına soluna döker. Külün, kötülükleri engellediğine inanılır.
GAĞAN AYINDA EĞLENCE
Kal Oynamak (Halk Tiyatrosu)
Gağan’da, gençler ailelerinden ayrı düzenledikleri kal (qal, dede) oyunuyla eğlenir. Bunun için gençlerden biri yalnız kaşları ve gözleri görünecek şekilde kapalı kadın rolüne, biri de kadının çok yaşlı sakallı kocası rolüne girer. Kal ve gençler, varsa davul zurna ya da başka bir çalgı eşliğinde evleri dolaşır. Her mahallede genişliği müsait olan bir eve gelince davul çalmaya başlar. Bu evde toplanan herkes oynar.
Bir ara birisi gelini kaçırmış gibi yaparak saklar. Oyuna dalmış görünen kalin haberi olmaz. Birisi hey kalo, senin gelinini kaçırdılar, diye bağırır. Kal çevresine bakar ki gelin gerçekten yok, belindeki palaskayı söker, çevresindeki gençlere vurmaya başlar. Palaska darbesi yiyeceğini anlayanlar kali başkasına yönlendirmek için kalo ben kaçırmadım, şu adam kaçırdı, der. Kal da adamına göre davranarak dayak atar, gençlere canını acıtacak kadar sert vurur. Kadın ve yaşlılara ya vurmaz ya da yavaş vurur. Yeteri kadar eğlendiklerine kanaat getiren kal bayılarak yere uzanır.
Davul zurna yeniden çalmaya başlar. Gelin (Fate) gelir kalin etrafında oynamaya başlar, uyandırmak için eteğinini yüzüne sürer, ama uyandıramaz. Bunun üzerine seyirciler, Fate’ye, kulağına çişini yap, uyanır der. Fate, son çare olarak çiş yapar gibi görünerek kalin üstüne çömeldiğinde kal uyanır, halaya dâhil olur. İnsanlar biraz daha beraber oynayarak eğlenceyi sonlandırır.
Ev sahibi, gençlere akşamki eğlence için gerekli un ve yağ verir.
HIZIR AYI VE HIZIR ORUCU
Hızır orucu, Miladi takvime geçişe rağmen Rumi takvime göre tutulmaya devam edilen bir ibadettir. Hızır ayı, bir aydır. Bu ay boyunca oruç tutulması diye bir kural yoktur. İsteyen istediği kadar oruç tutabilir. Bu ayın her haftası bir köye tahsis edilmiştir. Bu şekilde başka yerlerden Hızır lokmasına katılma şansı doğmuştur. Haftası gelen köyün sakinleri Salı, Çarşamba ve Perşembe günlerinde 3 gün oruç tutar.
Perşembe günü kurban kesilir, lokma dağıtılır. Kavut tatlısı (Kavrulmuş buğdaydan elde edilen un, yoğurulur. Suda haşlanır. Ortası çukurlaştırılır. İçine tereyağı ve şerbet dökülür) verecekler en geç Perşembe günü buğdayını öğütüp hazırlamalıdır.
Pirler, Perşembe günü kestikleri kurbanı, o akşam evde cem töreni varsa, törene katılanlara ikram eder. Diğerleri kurban etini, Cuma günü, kavutun yanında konuklara sunar.
Perşembe’yi Cuma’ya bağlayan gece de genelde pirlerin evinde ya da mali durumu iyi olan birinin evinde cem töreni yapılır.
12 İMAMLAR VE MUHARREM ORUCU
12 İmamlar ve Muharrem orucu, Hicri takvime göre tutulur. 12 İmam’dan dolayı 12 gündür. Muharrem ayının 1. günü başlanır ve 13. gün aşure yemeye hazır hâle geldiği saatlerde biter. 13. gün, aşure pişinceye kadar tutulan birkaç saatlik orucun, Kerbelada Hz Hüseyin’in de yanındakileri şehit eden ordunun komutanı için tutulduğu kabul edilir. Çünkü komutan, Hz. Hüseyin ve yanındakileri tutuklayıp Mekke’ye götürmeye geldiklerini sanmış, sonunda öldürüleceklerini anlayınca Hüseyin’in tarafına geçmiş ve o da öldürülmüş.
Muharrem orucunun en önemli özelliği, oruç boyunca kan çıkarmamaya dikkat etmek, et yememek ve su içmemektir.
(Pülümür Haber, 20 Mart 2024)
